ملاک تعزیر نهادهای اجتماعی در فقه حکومتی (متن کامل)

اگر بخواهیم تمامی این موارد را در کنار یکدیگر ملاحظه نماییم، نتیجه چنین است که یک فعل مباشری داریم و یک سلسله افعال تسبیبی. هرکدام از این افعال تسبیبی‌ می‌تواند برای خود حکم منحاز و علی حده‌ای داشته باشد که طبعاً آن حکم، به نحو تعزیری خواهد بود. اگر یک فرد، نقش تسبیبی را ایفاء نماید، تکلیف او از حیث فقهی واضح بوده و به حکم حاکم تعزیر‌ می‌گردد. اما اگر یک نهاد و سازمان، نقش سبب را ایفاء نماید، آیا‌ می‌توان عنوان مجرمانه‌ای را بدو منتسب کرد؟

با توجه به نکته‌ای که درباره هویت مستقل، مکلف دانستن و مؤاخذه‌ جامعه بیان شد، حاکم قادر است برای یک جامعه تعزیر تعیین کند. برخی از آیات کریمه، دلالت بر این معنا داشته و علامه طباطبایی (ره) نیز در تفسیر المیزان، با استفاده از رهیافتی فقهی، از برخی آیات چنین استفاده‌‌هایی داشته‌‌‌اند. به عنوان نمونه: قرآن قتل برخی از انبیاء پیشین را به یهودیان مدینه -با اینکه اجداد آنها مرتکب این قتل شده بودند- نسبت‌ می‌دهد:« فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ ^[13]». علت اینگونه خطاب این است که آنان دارای یک هویت اجتماعی بودند؛ این هویت اجتماعی دارای دانش، بینش، گرایش و رفتار است. مسلماً هیچکدام از یهودیان مدینه، پیامبری را نکشته نبودند و اگر قرار بود قصاصی در میان باشد، ممکن نبود که یهودیان اوس و خزرج محکوم شوند، اما در عین حال جامعه آنان متهم به نبی کشی بود.

 در آیه دیگر، در ضمن جریان معروف گاو بنی اسرائیل، خدای متعال به یهودیان مدینه خطاب‌ می‌کند: «وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فيها وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُون‏ ^[14]» به یاد دارید که یک نفر را به قتل رساندید؟

بله اگر جامعه‌ای منقلب گردد (مانند عرب جاهلی و عرب بعد از تربیت اسلام) دیگر‌ نمی‌توان او را به سبب رفتار سابق مؤاخذه کرد؛ چراکه هویت جدیدی پیدا کرده است. اما تا زمانی که هویت سابق خود را حفظ کرده و به عبارت دیگر تا زمانی که شناخت‌‌ها و بینش‌‌ها و گرایشات او به همان نحو باشد، هرچند نسلی از بین رود و نسل دیگر جای آنان را پر کند، هویت اجتماعی آن افراد پابرجا خواهد بود. قرآن کریم‌ می‌فرماید «وَ اتَّقوا فِتنَةً لا تُصيبَنَّ الَّذينَ ظَلَموا مِنكُم خاصَّةً ^[15]» یعنی تنها یک عده از شما مرتکب ظلم‌ می‌شوند، ولی تمامی افراد مبتلای به فتنه خواهند شد.

گاهی رفتار جامعه به نحوی است که تمامی آنان را مبتلای به عقاب‌ می‌نماید. اگر مضامین روایات امر به معروف و نهی از منکر ملاحظه شود، می‌توان اینگونه بیان کرد که اگر جامعه‌ای امر به معروف و نهی از منکر را ترک کرد، عذابی که بر آنان نازل‌ می‌گردد که تر و خشک را با هم‌ می‌سوزاند ^[16]. همچنین نسبت به بعضی از اقوام که مبتلا به عذاب‌‌های استیصالی شده بودند نیز به همین صورت است. دلیل اینکه تمامی آنان، دچار مؤاخذه شدند، این بود که اگرچه عده‌ای معین فاعل معصیت بودند، اما افرادی که‌ می‌توانستند نقش بازدارنده در اجتماع ایفاء کنند، از این کار امتناع کرده و در نتیجه، آن معصیت به رفتار آن جامعه معروف گشت. این نگاه قرآنی به رفتار و فعل جامعه‌ است.

در مسئله قتل دختر تالشی، سوال این است: نهادی مانند آموزش و پرورش اگر در تربیت فرزندان جامعه خطا و در انجام وظیفه خود در حد و اندازه‌ای که متوقع از او است (و نه حدی که متوقع از خانواده و مسجد و … است) کوتاهی نماید، آیا معنونِ عنوان معصیت قرار می‌گیرد؟ از مباحثی که گذشت، روشن گشت که پاسخ مثبت است.

البته نکته‌ای غیر فقهی در این میان وجود دارد. می‌توان گفت در سطحی فراتر، نه تنها عنوان معصیت وجود داشته، بلکه آفات دیگری نیز دامن این جامعه، سازمان و نهاد اجتماعی را خواهد گرفت و خطایی که مرتکب شده، آثار مخصوص به خود را به دنبال خواهد داشت. به عنوان مثال: گاهی به نقطه بلوغ خود‌ نمی‌رسد و یا گاهی مبتلا به تعطیلی و امثال آن‌ می‌گردد. این موارد، ثمره عمل و عکس‌العمل رفتار این جامعه و یا نهاد است.

تعزیر نهاد به معنای تعزیر مسئول و معاون آن نیست

در ساحت تطبیق عنوان جرم، چنین توقعی وجود ندارد که نهاد اجتماعی، یا رئیس و یا معاون حقوقی آن را شلاق بزنیم! لکن دور از انتظار نیست که آن نهاد، در قبال خطای اجتماعی که مرتکب شده، تعزیر شده و از آن بازخورد اجتماعی بگیرد. یعنی حاکم به کشف نقطه ضعف آن نهاد پرداخته و در قالب تعزیر در صدد اصلاح آن نقیصه بر خواهد آمد. از این مطلب مشخص‌ می‌شود که وظیفه حاکم در تعزیر، صرفاً در قالب تأدیب منحصر بوده؛ بدین جهت، تعزیر به غرض تشفی نبوده و بلکه صرفاً ابزاری در مسیر اصلاح است. حتی اگر آن تعزیر، منجر به تنقیص مالی و شخصیتی و از این قبیل باشد، تماماً مقدمه تأدیب خواهد بود. گاهی آثار خطای برخی از نهادها (مانند رسانه) مشهود است. به عنوان مثال در برخی از جرایم، مجرم عامل تحریک خود را تماشای یک فیلم سینمایی‌ ذکر می‌نماید. یا گاهی در ریشه‌یابی علت جنایت شخصی که اساساً توقع ارتکاب جنایت از او به هیچ وجه نمی‌رود، به یک عامل فرهنگی، مانند: یک کتاب رسیده‌اند. در این موارد‌ می‌توان با بررسی جوانب مختلف موضوع، وزارت ارشاد را مجرم دانسته و برای او تعزیزی را معین کرد.