کاربرد تنظیرهای فقهی در فقه اجتماعی (متن کامل)

پیش از ورود به بحث توجه به دو مقدمه لازم است:

مقدمه اول: سببیت مسئولین و صاحبان مناصب در بروز جرم به عنوان الگو

 از نظر معارف اسلامی جزای اعمال به سه نحو قابلیت تحقق دارد:

1. جرم دنیوی و جزای دنیوی: این بحث در حدود و تعزیرات مطرح می شود و اکنون محل بحث ماست.

2. مکافات عمل به معنای انعکاس دنیوی عمل: در واقع عالم طوری طراحی شده است که عمل فرد، چه عمل قبیح چه عمل حسن، انعکاس دارد و دارای اثر خارجی است. این انعکاس عمل در اختیار انسان نیست و نظام احسن الهی حدود و ثغور این انعکاس را تعیین می‌کند. البته شرایط فردی در انعکاس ها موثر است، مثلا کسی که روح لطیف و مهذبی دارد انعکاس عملش با فرد دیگر متفاوت است.

3. جزای اخروی: از روایات می‌توان در مورد این بحث مسائلی را استنباط کرد. مثلاً وقتی برای یک عمل جزای اخروی شدیدی مشخص شده باشد؛ نشان‌دهنده وزن، اهمیت و میزان جزای عمل است. البته موازین جزای اخروی در دست ما نیست، اما کلیاتی در این باب قابل فهم است، که آنها به بحث های ما ارتباط پیدا می‎کند.

برای مثال هم از حیث اخروی و از حیث دنیوی، جزای بسیاری از مفاسدی که در جامعه محقق می‌شود مستقیماً متوجه افرادی است که در جامعه، صاحب مقام، ولایت و شأن دنیوی هستند. روایات صریحی در این رابطه وجود دارد.

در ذیل آیه شریفه‎ «وَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَ اللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ»^[1]  روایتی وارد شده است که نشان میدهد مردم فاسق امامان جائری را به عنوان الگوی عمل خود انتخاب کردند و از این لحاظ عمل منکر خود را به خداوند نسبت می دادند و می گفتند خداوند این امام (جائر) را بر ما مسلط کرد تا ما در اعمالمان از او پیروی کنیم پس عمل ما به دستور خداوند بوده است!

در این روایت می خوانیم: عَنْ مُحَمَّدِ ‌بْنِ‌ مَنْصُورٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ (موسی بن جعفر صلوات الله علیه) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ «وَ إِذَا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ الله أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ» قَالَ فَقَالَ: هَلْ رَأَیْتَ أَحَداً زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِالزِّنَا وَ شُرْبِ الْخَمْرِ أَوْ شَیْءٍ مِنْ هَذِهِ الْمَحَارِمِ؟ فَقُلْتُ: لَا. فَقَالَ: مَا هَذِهِ الْفَاحِشَةَ الَّتِی یَدَّعُونَ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَهُمْ بِهَا؟ قُلْتُ: اللَّهُ أَعْلَمُ وَ وَلِیُّهُ. قَالَ: فَإِنَّ هَذَا فِی أَئِمَّة الْجَوْرِ ادَّعَوْا أَنَّ اللَّهَ أَمَرَهُمْ بِالِائْتِمَامِ بِقَوْمٍ لَمْ یَأْمُرْهُمُ اللَّهُ بِالِائْتِمَامِ بِهِمْ فَرَدَّ اللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ فَأَخْبَرَ أَنَّهُمْ قَدْ قَالُوا عَلَیْهِ الْکَذِبَ وَ سَمَّی ذَلِکَ مِنْهُمْ فَاحِشَة.

محمّدبن‌منصور می‌گوید: از امام کاظم (ع) درباره‌ این کلام خدای تبارک‌وتعالی: وَ إِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً قَالُواْ وَجَدْنَا عَلَیْهَا آبَاءنَا وَ اللهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللهَ لاَ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء أَتَقُولُونَ عَلَی اللهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ پرسیدم. و ایشان فرمود: «آیا تا به حال کسی را دیده‌ای که ادّعا کند خدای عزّوجلّ ما را به زنا یا شرب خمر یا چیزی از کارهای حرام، امر کرده است»؟ گفتم: «خیر». فرمود: «پس این فاحشه و گناه بزرگی که ادّعا می‌کنند خدای عزّوجلّ ما را به آن فرمان داده است، چیست»؟ عرض کردم: «خدای عزّوجلّ و ولی او داناترند». امام فرمود: «این ادّعا از سوی ائمّه (ظلم و ستم) مطرح شده است. آنان ادّعا کردند که خدای عزّوجلّ به آنان دستور داده است که قومی را امام خود قرار دهند که خدا به قراردادن آنان به‌عنوان امام امر نکرده است. خدا به آنان پاسخ رد داده است» ^[2]

این نسبتی که مردم فاسق در خصوص اعمالشان به آباء خود و در ادامه به خداوند می‌دادند، گرچه نسبت نادرستی است، اما نشان‌دهنده شدت تاثیر عمل امرا و حاکمان بر عمل مردم است.

مضافا روایاتی در این باب وجود دارد که اعمال مردم به سنت گذاران آن عمل بازگشت می کند. امام محمدباقر علیه السلام می فرماید:  «مَن سَنَّ سُنَّةً حَسَنةً عُمِلَ بها مِن بَعدِهِ كانَ لَهُ أجرُهُ و مِثلُ اُجُورِهِم مِن غَيرِ أن يَنقُصَ مِن اُجُورِهم شيئا ، و مَن سَنَّ سُنَّةً سَيِّئَةً فَعُمِلَ بها بَعدَهُ كانَ علَيهِ وِزرُهُ و مِثلُ أوزارِهِم مِن غَيرِ أن يَنقُصَ مِن أوزارِهِم شيئا»^[3].  شاید به همین دلیل باشد که خداوند متعال در قرآن کریم در آیه 71 سوره اسرا فرموده است « يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ »

ضمنا تجربه های عملی نشان می دهد که اگر افراد دارای منصب در جامعه حالت الگو پیدا کنند به تبع، افراد به اعمال آنان نگاه می کنند و همان رفتارها را انجام می دهند. برای مثال حتی می توان برخی از برخوردهای قضایی با مسئولین سطح بالا در کشورهای غربی را نیز مشاهده کرد. به عنوان مثال برای یکی از رواسی جمهور آمریکا اتهامی در خصوص تعرض به یک زن مطرح شد و این تعرض ابعاد اجتماعی گسترده ای پیدا کرد و دلیل اصلی برخوردها و عکس العمل ها را می توان به جهت جایگاه ریاست جمهوری برای آن فرد تحلیل کرد. در حالیکه اگر این عمل از یک فرد عادی سر زده بود هیچ عکس العملی اتفاق نمی‌افتاد.

حال سوال این است که اگر فردی شراب خورد و هزاران نفر الگو گرفتند، جرمش چیست؟ یا اگر مثلاً فحشا کرد و هزاران نفر الگو گرفتند، محدوده مجرمیتش تا کجاست؟ البته در حیطه‎ تعیینِ جرم و حدود و تعزیرات دنیوی، به حسب اینکه والیان جامعه الگو هستند و دیگران از آنها تقلید می کنند؛ در روایات اشاره مُصرّحی نداریم. فقط می‎دانیم که اینها به سبب الگو و امام بودنشان برای جامعه سبب‎اند و قطعاً در عقوبت های اخروی با فاعلین بالمباشر شریک هستند. اما محل بحث اکنون ما بررسی جرم دنیوی این اسباب است که باید از راه‌های دیگری مورد بررسی قرار گیرد.

مقدمه دوم: زمینه‌های فرهنگی و سلب اراده‌ها

در عصر مدرن امروزی، جهت‌گیری بسیاری از بسترها و ابزارهای رسانه‌ای و فرهنگی در مسیر فرهنگ سازی، تضعیف اراده‌هاست. در این خصوص نیز باید گفت آنچه که بیشتر در ادبیات فقهی دیده می‌شود مسائل و احکامی پیرامون والیان سیاسی و امرای حکومتی است، حال آنکه در خصوص والیان فرهنگی که به انحاء مختلف فضای فرهنگی و رسانه ای را در جهت تضعیف اراده ها مدیریت می کنند با کمبود ادبیات فقهی مواجه هستیم.

نکته مهم و تعیین‌کننده در این میان، توجه به یک قاعده مُحَکَّم کلامی و اصولی است: «الإمتناع بالإختیار لاینافي الإختیار». یعنی اگر کسی آمد خودش را از بالای ساختمان پایین انداخت، به محض اینکه خودش را پایین انداخت دیگر پایین افتادن و مردنش دست خودش نیست ولو در میان راه اراده اش تغییر کند و بخواهد زنده بماند- اینجا همه معتقدند قتل نفس انجام داده است. بسیاری از جرایمی که بواسطه استعمال مواد مخدر و مشروبات الکی اتفاق می افتد با استناد به همین قاعده جرم انگاری می شود، گرچه در موقعیت ارتکاب جرم مجرم فاقد اختیار و عقل باشد.

بنابراین اگر کسی از خودش سلب اختیار کرد، مسئولیت جرمی که بی‌اختیار از وی سر میزند با خود اوست، همچنین اگر یک عامل بیرونی همچون جریانات رسانه ای، محصولات فرهنگی و … از او سلب اختیار کند نیز شریک و مسئول جرم است. البته باید گفت عواملی همچون رسانه‎ها با فضاسازی و ترویج ناهجاری‌های رفتاری، در جهت تضعیف اختیار و اراده عمل می کنند و حکم به سلب اختیار بسیار مشکل است.

در این میان توجه به یک نکته شایان ذکر است؛ یکی از بسترهای موثر در شکل‌گیری اراده‌های رفتاری خانواده است. به عنوان مثال در بسیاری از خانواده ها تعریف هنجارهای اجتماعی و ارزشی در مواجهه با جنس مخالف تعریف نشده است و بالتبع اراده‌ای در فرزندان برای جلوگیری از ارتباطات مخرب شکل نمی‌گیرد.