نقد و بررسی روشمند نفی علم اقتصاد اسلامی (متن کامل)

چنان که گفته شد در رویکرد کلامی ایشان یک مدعای اصلی دارند (عدم ورود دین در حوزه‌ی علم) که مستند به یک مدعای فرعی (محدود بودن حوزه‌ی رسالت پیامبر) شده و با اثبات آن مدعای فرعی(با حدیث مذکور) خواسته‌اند مدعای اصلی را نیز به اثبات برسانند.

بنابراین این بخش از سخنان ایشان را نیز می توان در قالب یک قیاس استثنایی چنین مطرح نمود.

تبیین ملازمه: اگر اسلام به دنبال ایجاد علم و از جمله علم اقتصاد می بود، بایستی پیامبر اسلام در این حوزه ورود می کرد.

نفی تالی: لکن پیامبر اسلام در این حوزه ورود نکرده است.

نفی مقدم: پس اسلام به دنبال ایجاد علم و از جمله علم اقتصاد نبوده است.

در نقد و بررسی این بخش نیز مسیر پیش گفته طی می‌گردد:

نفی ملازمه : (اگر اسلام به دنبال ایجاد علم و از جمله علم اقتصاد می بود، بایستی پیامبر اسلام در این حوزه ورود می کرد.)

پیرامون اصل ملازمه بایستی از یک سو مراد از علم و از طرف دیگر شوون حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم را بررسی نمود؛ اگر مراد از علم اقتصاد هنجارهای اقتصادی موجود مانند تورم و بانکداری است که اساسا در آن زمان موضوعیت نداشته تا آن که حضرت پیرامون آن اظهار نظر نماید و اگر مراد هنجارهای اقتصادی آن دوران است؛ باید دید این مساله به شان اِنبایی (نبوت) ایشان باز می‌گردد و یا شأن امامت و پیشوایی آن حضرت؛

زیرا چنان که گفته شد مسائل اقتصادی از آن رو که مربوط به ظاهر زندگی است جز مبانی، اصول و قواعد کلی آن در قالب وحی نمی گنجد و تطبیق آن بر شرایط در زمره‌ی رسالت‌های امام است نه حیثیت نبوت ایشان. چنان که شهید مطهری دراین باره نیز می فرمید: «در اسلام نيز يك سلسله اختيارات به پيغمبر داده شده؛ وحى به پيغمبر اختيار داده نه اينكه در آنجا بالخصوص وحى نازل مى‏شود. در مسائل اداره جامعه اسلامى غالباً چنين است، پيغمبر طبق اختيارات خودش عمل مى‏كند. و لهذا مجتهد بايد تشخيص بدهد كدام كار پيغمبر به وحى بوده و كدام كار پيغمبر به موجب اختيار او، كه چون به موجب اختيار خود پيغمبر بوده تابع زمان خود پيغمبر است، زمان كه عوض شد ممكن است اين‏جور نباشد.» [3]

نقد نفی تالی: لکن پیامبر اسلام در این حوزه ورود نکرده است.

پیرامون نفی تالی نیز چنان که گفته شد ایشان به مرشد معنوی بودن پیامبر استناد نموده و دلیل آن را حصر مستفاد از حدیث شریف «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» قرار داده اند که خود این مساله نیز در قالب یک قیاس استثنایی مطرح شده است؛ بدین صورت که:

در صورتی پیامبر اسلام به حوزه ی اقتصاد ورود می کرد که صرفا یک مرشد معنوی نمی بود؛ لکن ایشان صرفا یک مرشد معنوی است؛ پس ایشان به حوزه اقتصاد ورود نکرده است.

 بنابراین ایشان حوزه ی معنویت را از حوزه ی اقتصاد جدا دانسته و مدعی آن هستند که اقتصاد جامعه ایجابا و نفیا تاثیری بر معنویت آن ها نمی گذارد؛ که افزون بر مخالفت آن با وجدان هر انسان منصفی؛ با روایات مربوط به رابطه ی فقر و کفر[4] و تاثیر مال حلال بر زندگی[5]  و وراثت[6] نیز ناسازگار است.

بنابراین باید گفت: متاسفانه در اینجا نیز بین عبادت و معنویت تفکیک لازم صورت نپذیرفته است؛ زیرا آن چه که حوزه ای غیر از حوزه ی اقتصادی است عبادت است نه معنویت؛ زیرا برخلاف عبادت که یک سری مناسک تعیین شده از سوی خداوند متعال است؛ معنویت؛ به معنای حرکت به سوی معنا، حقیقت و هدف از زندگی که تقرب به خداوند است می باشد و در سراسر زندگی و در همه ی حوزه ها جریان دارد. 

از همین جا نیز می توان به نادرستی استناد به حدیث نیز واقف گردید؛ زیرا تتمیم مکارم اخلاق گرچه هدف نهایی بعثت است؛ اما آیا جز از طریق اصلاح روح زندگی با عبادات و ظاهر آن با اموری مثل اقتصاد می توان بدان دست یافت؟ چنان که در آیات 84 تا 88 سوره شریفه هود خداوند متعال با تبیین محاجه حضرت شعیب با قوم خود می فرماید: «وَ إِلىَ‏ مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَاقَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَاهٍ غَيرُْهُ  وَ لَا تَنقُصُواْ الْمِكْيَالَ وَ الْمِيزَانَ  إِنىّ‏ِ أَرَئكُم بخَِيرٍْ وَ إِنىّ‏ِ أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ محُِّيطٍ * وَ يَاقَوْمِ أَوْفُواْ الْمِكْيَالَ وَ الْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ  وَ لَا تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَ لَا تَعْثَوْاْ فىِ الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ * بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيرٌْ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ  وَ مَا أَنَا عَلَيْكُم بحَِفِيظٍ *قَالُواْ يَشُعَيْبُ أَ صَلَوتُكَ تَأْمُرُكَ أَن نَّترُْكَ مَا يَعْبُدُ ءَابَاؤُنَا أَوْ أَن نَّفْعَلَ فىِ أَمْوَالِنَا مَا نَشَؤُاْ  إِنَّكَ لَأَنتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ * قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى‏ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ رَزَقَني‏ مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً وَ ما أُريدُ أَنْ أُخالِفَكُمْ إِلى‏ ما أَنْهاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُريدُ إِلاَّ الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفيقي‏ إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنيب‏» که پیرامون آن باید گفت: اگر مدعای گفته شده درست است پس چرا حضرت شعیب عبودیت خداوند را در کنار حفظ عدالت اقتصادی در کیل و وزن قرار داده است؟؟؟ و چرا قوم او نمازش را زمینه ساز محدودیت های اقتصادی توصیه شده از سوی او می دانند و خداوند نیز در کتاب هدایت، ضمن تبیین این ادعای آن ها به رد آن نمی پردازد؟؟؟

نتیجه آن که این قیاس استثنایی نیز هم از جهت ملازمه و هم از جهت نفی تالی مخدوش بوده و لذا نفی مقدم را نمیتواند ثابت نماید.