موضوع شناسی و نظام مسائل

از جمله رویکردهای “مناط” مواجهه عالمانه و فقهی با مسائل اجتماعی و روز جامعه است. بر همین اساس یکی از موضوعات چالش‌برانگیز، مسئله قصاص و علی‌الخصوص قصاص والد است که در این ایام با توجه به قتل دختر تالشی (رومینا اشرفی) بیش از پیش مطرح شده است.

برای بررسی همه جانبه، در درجه اول به یک موضوع شناسی دقیق نیازمندیم تا ابعاد مسئله از یک سو و یافتن پاسخ‌های فقهی ضابطه‌مند از سوی دیگر مشخص شود. علاوه بر بررسی از جهت فقهی، این موضوع را می‌توان از حیث اخلاقی نیز بررسی نمود.

بخش اول: بررسی از حیث فقهی و حقوقی

زاویه اول: از جهت قاعده مباشرت و تسبیب

در بحث قصاص دو موضوع قاتل مباشر و سبب قتل مطرح است. مباشرت یعنی اقدام عملی کردن، و تسبیب در جنایت یعنی انسان سبب تلف شدن یا جنایت علیه دیگری را فراهم کند و خود مستقیماً مرتکب جنایت نشود به طوری که اگر نبود جنایت حاصل نمی‌شد.

طبق موازین بحث دیات، مباشر باید قصاص یا تعزیر شود مگر آن‌که سبب از مباشر اقوی باشد. مادۀ ۳۳۲ قانون مدنی نیز تصریح کرده است: «هرگاه یک نفر سبب تلف مالی را ایجاد کند و دیگری مباشر تلف شدن آن مال بشود، مباشر مسئول است نه سبب مگر اینکه سبب اقوی باشد به‌نحوی‌که عرفاً اتلاف مستند به او باشد.»

در مورد قتل رومینا عوامل مختلفی دخالت داشته‌اند که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

  • مقتول: دختر نوجوانی به نام رومینا که با پسری رابطه دوستی برقرار کرده است و در اثر اغفال پسر از خانه فرار می‌کند.
  • پدر: مباشر قتل
  • پسر: اغفال‌کننده دختر و زمینه‌ساز فرار او از خانه (طبق برخی شنیده‌ها او عکس‌های خود و رومینا را برای پدر ارسال کرده است.)
  • زمینه‌سازان قتل: در این اتفاق چند گروه را به‌عنوان زمینه‌سازان قتل می‌توان مطرح نمود:
  1. اینستاگرام به‌عنوان بستر اصلی ارتباط‌گیری و وقوع جرم (پدر می‌گوید وقتی عکس‌ها و فیلم‌ها را در اینستاگرام پخش کردند تصمیم به این کار گرفته)
  2. نهادهای حاکمیتی و نظارتی که با علم به وقوع چنین ارتباطاتی اقدام درخوری در مورد مقابله با اینستاگرام (زمینه‌ساز جرم‌های بسیار) انجام نمی‌دهند.
  3. رسانه­هایی که الگوی ازدواج نادرست و برخلاف نظر اسلام را در جامعه ترویج می‌کنند و در آن به‌صرف رضایت دختر و پسر اکتفا می‌کنند و برای پدر دختر ارزش و اعتباری قائل نمی‌شوند. (مانند صداوسیما که در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها این مدل الگو را برای ازدواج ترویج می‌نماید.) حفظ امنیت روانی جامعه از مقاصد اصلی فقه اجتماعی و حکومتی است. در این خصوص ضمن تعریف، جایگاه و رسالت رسانه باید به این نکته توجه نمود که: رسانه صرفاً مسئول اطلاع‌رسانی نیست و در ارسال خبر و در جریان سازی خبری باید ملاک‌های فردی (آبروی افراد و ..) و هم ملاک‌های اجتماعی (حفظ امنیت روانی جامعه، عدم اشاعه فحشا، از سوی دیگر حراست از ارزش‌های کلان جامعه و…) را مدنظر قرار دهد.

بر این اساس سوالات ذیل قابل طرح است:

(سوال 1-1): با توجه به موضوعات مطرح شده این سؤال مطرح می‌شود که عنوان سبب به کدام یک از عناوین پیش‌گفته قابل حمل است؟ آیا به پسر به‌عنوان اغفال‌کننده (در صورت درستی خبر ارسال کننده عکس) می‌توان عنوان سبب را نسبت داد؟

(سوال 1-2): آیا بر اساس موازین فقهی به زمینه‌سازان جرم اعم از شبکه­های اجتماعی، حاکمیت و رسانه که در بالا به آنها اشاره شده نیز می‌توان عنوان سبب را نسبت داد؟ آیا سبب فقط به اشخاص حقیقی نسبت داده می‌شود یا به اشخاص حقوقی نیز می‌توان سبب را نسبت داد؟

(سوال 1-3): با چه روشی می توانیم سببیت امور نوپدیدی مثل شبکه های اجتماعی را به لحاظ فقهی بررسی کنیم؟ آیا می توانیم تماثلی بین این امور نوپدید و امور و اسباب رایج در دوره تشریع برقرار کرد؟

زاویه دوم :استفاده از موضوعات اجتماعی و حکومتی

نحوه دخالت دادن جنبه­های اجتماعی و حکومتی موضوعات در مسئله محل پرسش است. در واقع مجرای فقهی که با آن زاویه اجتماعی و حکومتی وارد فرایند استنباط می­شود خود مسئله­ای مستقل است. در این زمینه چهار موضوع ذیل مطرح می شود:

  • خانواده هم در مباحث جامعه‌شناختی اسلامی و هم در جامعه‌شناسی سکولار مهم‌ترین نهاد شکل‌دهنده به جامعه بوده و مهم‌ترین عامل سلامت و پویایی جامعه، سلامت و پویایی خانواده است. پس تخریب بنیان‌های آن به‌راحتی قابل‌اغماض نیست. در اسلام ولایت این خانواده به پدر داده‌شده است.
  • یکی از هنجارهای مهم جامعه اسلامی غیرت مردان و حیای زنان است. این هنجار نه تنها موجب ایجاد امنیت اخلاقی و معنوی برای احاد جامعه می­شود بلکه زمینه بسیار مهمی در برقرار کردن نظم کلی جامعه و سامانه­های انسانی بر اساس اسلام می­باشد. لذا یکی از مولفه اقتدار و مقاومت کشور به حساب می­آید.
  • رسانه نقش مهمی در شکل دهی به افکار و الگوسازی دارد و این موضوعی انکار ناپذیر است و به شدت در ذائقه سازی و تغییر نگرش‌ها مؤثر است. این تأثیر به‌قدری زیاد است که این عصر را عصر رسانه و ارتباطات می‌گویند.
  • عملکرد حاکمیت مهمترین نقش را در جامعه سازی اسلامی دارد. اگر حاکمیت به وظیفه خود به‌درستی عمل نکند، زندگی دنیایی و آخروی احاد مردم و قوام جامعه اسلامی به مخاطره می­افتد.

بر این اساس سوالات ذیل قابل طرح است:

(سوال2-1): یکی از مجاری فقهی برای ورود امور اجتماعی می­تواند تامین ملاک برای تعیین قوت سبب­ها در جنایت باشد. به این معنی که سبب­ها با تخریب و اختلال زمینه­های اجتماعی حاکم بر محیط رومینا منجر به مباشرت پدر به این جنایت شده و از این جهت اقوا ملاکاً و یا شریک در جرم باشند. آیا تهدید کیان خانواده توسط آن پسر با توجه به اینکه باعث جریحه دارد شدن احساسات پدر نسبت به تخریب شدید حریم خانواده­اش شده می­تواند ملاکیت داشته باشد؟ آیا رسانه­‌ها و حاکمیت با توجه به توضیح فوق الذکر می­توانند صدق عنوان اقوا ملاکاً و یا شراکت در جنایت را داشته باشند؟

(سوال 2-2): فارق از تامین ملاک در جنایت تخریب این مولفه‌­ها به صورت مستقل از چه بابی می­تواند جرم انگاشته شده و در ازای آن مجازات در نظر گرفته شود؟

(سوال 2-3): اگر ملاک تعزیر تأدیب است در مجرم‌های اجتماعی مانند اینتساگرام، رسانه‌های داخلی و حکومت ملاک تأدیب چیست؟

زاویه سوم: بررسی از جهت قاعده غرور و ضمان الغار

بررسی مساله از جهت قاعده غرور و ضمان الغار نیز دارای اهمیت است. از این منظر می توان سوالات ذیل را مورد بررسی قرار داد:

(سوال 3-1): با توجه به اینکه پسر دختر را به فرار از خانه ترغیب نموده است اگر بتوان گفت پسر دختر را فریب داده است پسر غار و دختر مغرور خواهد بود. در این صورت آیا پسر ضامن ضررهایی است که به مغرور وارد می‌شود؟

(سوال 3-2): اما اگر پسر ادعا کند که دختر بالغ بوده و هیچ فریبی در کار نبوده است بلکه خود دختر بالغ با علم و اختیار خویش اقدام به چنین کاری نموده است بحث ملاک علم و اختیار در جامعه امروز مطرح می‌شود. آیا ملاک بلوغ و علم و اختیار (یا به تعبیر دیگر رشیده بودن) فقط به سن است یا مسائل جدید مثل سواد رسانه‌ای داشتن نیز در این مسئله نقش دارد؟ (خصوصاً با توجه به مباحث امروز که سواد رسانه ای بسیار مهم است و سبب می‌شود فرد در زمینه و بستری که جرم در آن رخ داده یعنی اینستاگرام فریب بخورد یا نخورد)

(سوال 3-3): در صورتی‌که پسر قصد ازدواج داشته است ولی اذن پدر را لحاظ نکرده (راه مورد تأیید شارع را لحاظ نکرده) و زمینه فرار دختر را فراهم کرده باشد آیا مصداق تصرف از حرام است؟ (که در این صورت طبق نظر قدما ضامن خسارت‌های وارده است.)

زاویه چهارم: بررسی مسئله از جهت قاعده الفتنۀ اشد من القتل

اتفاقاتی شبیه به این موضوع پیش از این هم رخ داده بود. ولی در این مورد با یک بازتاب رسانه ای گسترده روبرو بودیم که ذهن بسیاری از مردم جامعه را درگیر کرده بود. در این فضاسازی رسانه‌ای هجمه‌های زیادی به باورهای دینی و مذهبی جامعه و تا حدودی به فرهنگ موجود در کشور (ایران بماهو جمهوری اسلامی نه ایران بماهو ایران) وارد شد. به‌عنوان نمونه اصل حکم قصاص، عدم قصاص والد، غیرت مرد نسبت به زن، مقدس بودن کیان خانواده و … مورد حمله قرار گرفت. در اثر این فضاسازی رسانه‎ای التهاباتی در فضای فکری جامعه ایجاد شد. در این خصوص می توان سوال ذیل را مطمح نظر قرار داد:

(سوال 4): یکی از راه‌های بررسی فقهی جریانات این‌چنینی استفاده از قاعده الفتنه اشد من القتل است. بعد از مشخص شدن اضلاع قاعده و حکم آن، این سؤال مطرح می شود که جریانات رسانه­ای مصداق فتنه هستند یا خیر؟

اما اضلاع این قاعده نیاز به بررسی فقهی عمیقی دارد. برای بررسی این قاعده توجه به نکات  زیر درخور توجه است:

  • تقریر اجمالی قاعده: (مفردات و ترکیبات و…)
  • مستدات و ادله اعتبار قاعده
  • قلمرو قاعده:{ مجرا و شرایط و قیود  و سؤالانت و جهات مطروحه حول قاعده}
  • قواعد مشابه و مرتبط
  • مستثنیات قاعدۀ
  • نسبت آن با سایر قواعد
  • کاربرد قاعده در فقه و حقوق
  • تطبیقات و تفریعات قاعدۀ

زاویه پنجم: بررسی مسئله از جهت تحلیل حکم قصاص پدر به خاطر قتل فرزند به‌عنوان حکم اولیه

حکم اولیه این قتل عدم قصاص قاتل به دلیل رابطه ابوت است. بررسی این حکم در موضوع قتل رومینا اشرفی سوالات مهمی را در پی دارد:

(سوال 5): نسب رابطه ابوت و حکم عدم قصاص چیست؟ در این زمینه پاسخ سوالات زیر چیست؟

(سوال 5-1): عدم قصاص والد مطلق است یا مقید؟

(سوال 5-2): جایگاه و حدود ولایت پدر چیست ؟

(سوال 5-3): با توجه به اینکه هر چه جرم بیشتر می‌شود حد آن نیز شدیدتر می‌شود آیا قصاص نکردن والد نشانه‌ای از قبح زدایی و کم نشان دادن جنایت است؟

(سوال 5-4): حدود اذن پدر در ازدواج چیست؟

زاویه ششم: بررسی مسئله از جهت اقتضائات  مصلحت نظام (مصالح و مفاسد کلی مترتب بر قصاص یا عدم قصاص و همچنین عناوین ثانویه داخلی و جهانی)

مساله از جنبه مصالح و مفاسد کلی مترتب بر قصاص یا عدم قصاص و همچنین عناوین ثانویه داخی و جهانی قابل بررسی است. بر این اساس سوالات ذیل قابل طرح است:

(سوال 6-1): مصالح عمومی جامعه اسلامی، گاهی می‌تواند حکم اولیه موضوعی را تغییر دهد. این تغییر حکم دارای ضوابط و شرایطی است. با توجه به شرایط موجود جامعه آیا مصلحت در تغییر این حکم است یا خیر؟ اگر مصلحت جامعه اسلامی به تغییر این حکم باشد، تغییر این حکم چگونه خواهد بود؟

(سوال 6-2): اما پاسخ به سؤالات فوق مستلزم پاسخ به یک سؤال مبنایی و عمیق است. در مصلحت جامعه اسلامی حکم ثانوی، رفع حکم اولیه موضوع است. حکم مصلحتی عموماً از سنخ رفع حکم است. اما در مورد اخیر حکم ثانویه باید جعل حکم قصاص کند سؤال مهمی در اینجا مطرح می‌شود که آیا حکم ثانویه جعل حکم هم می‌کند یا فقط رفع حکم می‌کند؟

هفتم: جمع­بندی مجموع زوایای دخیل در مسئله

هر کدام از بخش­های شش­گانه فوق از زاویه­ای به این مسئله می­پردازند. حال اگر بخواهیم برایند این زوایا را در نظر بگیریم پاسخ و نحوه بررسی مجموع آنها با بررسی تک تکشان بصورت استقلالی متفاوت خواهد بود. بطور اجمالی زوایای مطرح شده از این قرار هستند:

  • زاویه اول: قاعده مباشرت و تسبیب
  • زاویه دوم: موضوعات اجتماعی و حکومتی
  • زاویه سوم: قاعده غرور و ضمان الغار
  • زاویه چهارم: قاعده الفتنۀ اشد من القتل
  • زاویه پنجم: تحلیل حکم قصاص پدر به خاطر قتل فرزند به‌عنوان حکم اولیه
  • زاویه ششم: اقتضائات مصلحت نظام (مصالح و مفاسد کلی مترتب بر قصاص یا عدم قصاص و همچنین عناوین ثانویه داخلی و جهانی)

اگر همه موارد فوق را لحاظ کنیم با توجه به مجموع زوایای فردی، اجتماعی و حکومتی نهایتاً سوالات ذیل نیز می تواند مورد بررسی واقع شود:

(سوال 7-1): ملاک اقوی بودن سبب در مسئله چیست؟

(سوال 7-2): کدام سبب می‌تواند سبب اقوی از مباشر محسوب شود؟

(سوال 7-3): بعد از تعیین هریک از عوامل دخیل، حکم هرکدام چیست؟ آیا مجازات بین سبب و مباشر تقسیم می شود؟

(سوال 7-4): آیا نسبت به حکم عدم قصاص والد می توان تجدیدی نظری صورت بگیرد و به قصاص والد حکم شود؟ آیا می توان از یکی از طرق: 1) تغییر موضوع به سبب حیثیات جدید 2) عناوین و احکام ثانویه، 3) و یا حکم حکومتی به سبب مصالح خاص به قصاص والد حکم شود؟

بخش دوم: بررسی از حیث اخلاقی

بررسی این پرونده از جنبه های اخلاقی نیز می تواند دارای اهمیت فراوان است. از این منظر سوالات ذیل قابل طرح است:  

  • (سوال 8): جرم اخلاقی پدر به لحاظ انجام وظیفه تربیتی خود ( اشراب دختر از محبت و انجام تربیت صحیح و..) چیست و حدود آن چیست؟
  • (سوال 9): آیا اقدامات رسانه ای بعدی به لحاظ اخلاقی درست است یا خیر؟
  • (سوال 10): اظهار نظرهای کسانی که به لحاظ تخصصی تبحری ندارند اعم از رسانه ها و اشخاص حقیقی و از این طریق فضای جامعه را متشنج می‌کنند چیست؟

این پست دارای یک نظر است

  1. ناشناس

    خوبه

دیدگاهتان را بنویسید