متن زیر ماحصل جلسه اول از سه جلسه مصاحبه تفصیلی کارگروه مناط با استاد بنیادی است. ایشان در این مجال با طرح مقدماتی معنا و تعریف موضوع و همچینین ویژگیهای موضوعشناسی در مسائل جدید را مورد بحث قرار میدهند. این استاد گرامی در ادامه به موضوع بیماری کرونا از منظری کلی میپردازند تا زمینه بررسیهای جزئیتر مسئله تداوی و معامله واکسن با کشورهای خارجی که در دو جلسه آینده مطرح میشود را مهیا سازند.
اهمیت موضوع شناسی در فقه و نقش عرف
گاهی گمان میشود، فقیه صرفا با حکم سروکار دارد لذا از فقاهت، تنها استنباط حکم به ذهن متبادر میشود اما صحیح آن است که حکم و موضوع شناسی با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی دارد. از همین روی گاهی به موضوع احکام، معروض نیز گفته میشود.
کاربرد عرف در استنباط احکام شرعیه و شناخت موضوعات جدی و درخور توجه است. نمیتوان گفت هنگام اجتهاد، موضوعشناسی در استنباط احکام لازم است اما عرف را در موضوع شناسی در نظر نگرفت. ملاحظه عرف در تشخیص مصادیق موضوع، بسیار کارساز است. چه بسا بخش اعظمی از موضوعات مستحدثه را عرف تعیین مصداق کند. هریک از موارد عرف عام، عرف متخصصین ویا عرف خاص میتوانند درجای خود به عنوان تعیین کننده مصداق، نقش ایفا کند.
در سالهای اخیر عرف در استنباط احکام شرعی جایگاه مناسبی پیدا کرده است. در واقع نمیتوان در دنیای پرشتاب امروزی که موضوعات دائما متحول میشوند، جایگاه عرف را در موضوع شناسی نادیده گرفت.
آیا برای نیازهای فقهی جامعه، اساسا نیازی به موضوعشناسی داریم؟ بدیهیست ادعای عدم نیاز فقه به موضوعشناسی، موجب محصور شدن در موضوعات قدیمی یا موضوعات مخترعه شارع در زمان تشریع میشود که در این صورت نمیتوان فقه را پاسخگو دانست.
بخش اعظمی از گستردگی فقهی که در دوران متقدمین، متأخرین، معاصرین و حتی موجودین پدید آمده است، مربوط به موضوع شناسی و تفریع مسائل است. حتی گاهی اوقات، بعضی از فروضِ یک فرع، محقق نبوده است اما به عنوان پیشبینی در قالب «لو وقع» یا «لو فرض» بیان میشده است.
نمونه موضوع شناسی در مکاسب مرحوم شیخ انصاری(ره) نیز قابل رویت است. موضوعاتی که در این کتاب موجب تفریع فروع و فروض مختلف شده بگونهایست که گویا فردی در بازار مسلمین حضور دارد و تمام موضوعات را میشناسد.بنابراین نیاز مبرم فقه به موضوعشناسی امری مسلّم است.
در میان فقها، محقق اردبیلی(ره) به دو حوزه مهم “اصل موضوعشناسی” و “چییستی موضوع” پرداختهاست.
تعبیر و اصطلاح فقه پویا تعبیر جدیدی است، اما در واقع فقه از ابتدا دارای وصف پویایی بوده است. فقه شیعه ذاتاً پویاست. فقه مطابق با ماهیت خود، با احکام مکلفین سر و کار دارد، لذا با موضوعات مختلف روبرو شده، درنتیجه به تبع تحول در موضوعات، فقه نیز باید فعال بوده باشد.
در برخی از مذاهب فقهی دیگر احکام ثابت است و کندی در حرکت آنها مشهود است، به همین خاطر دائما به قیاسات و استحسانات قائل میشوند. در مقابل، فقیه شیعه نسبت به هر موضوعی، طرح مسأله و بررسی منحازی میکند. پویایی و پاسخگویی فقه شیعی این ویژگی را دارد که خود به خود به سراغ موضوعات نوپدید میرود.
تعریف "موضوع"
محقق نائینی(ره) در تعریف موضوع گفتهاند: «و هو الأمر الّذي رتّب الحكم الشرعي عليه».[1] کلمه «رتَّب» کلمه کلیدی در تعریف است. ایشان میفرمایند موضوع آن چیزی است که حکم شرعی بر آن مترتب میشود. در مرحله بعد طبیعتا ترتب با علیت همراه میشود لذا گفته میشود: موضوع به مثابه علت برای حکم است. اگر موضوع نباشد، حکمی نیست.
مرحوم نائینی(ره) بین متعلَق احکام وموضوع آن فرق میگذارند. متعلَق احکام مثل شرب الماء یا شرب الخمر و موضوعات احکام نیز مثل نماز و روزه است.
نکته مهم اینجاست که فقها در یک موضوع، بالمعنی الاعم فرقی میان موضوع و متعلق قایل نیستند وآن موضوع این است که حکم متوجه چه چیزی میشود؟ چراکه موضوعی میتواند مثل همان صوم و صلات باشد و یا متعلق تکلیف باشد مثل شرب لذا در جواب این سوال که «حکم متوجه چه چیزی است؟» میگویند حکم متوجه موضوع میشود. درواقع موضوع، متعلق نیز میتواند باشد.
بنابراین در فقاهت اصیل و آن روش اجتهادی و عملیات استنباط احکامی شیعه، موضوعشناسی از بایستهها و ضرورتهای فقه است. فقیه غیر از استنباط احکام به شناخت موضوع نیز باید بپردازد. اگرچه فقیه در تشخیص مصداق، ورود پیدا نمیکند، ولی موضوع را میشناسد و لذا حکم را بر موضوع شناختهشده و نه موضوع ناشناخته حمل میکند.
برتری مکتب قم بر نجف
یکی از برتریهای مکتب علمی و فقهی قم نسبت به مکتب نجف این است که شیخ انصاری1 و بزرگان دیگر، نسبت به شناخت موضوع، تعریف دارند. توجه مکتب فقهی قم نسبت به موضوع، فوقالعاده است.
این نکته قابل توجه است که فقه یک تعریف مرکب دارد و اعم از موضوعشناسی و استنباط احکام است. فقه شیعه بگونهای نیست که تمام قدرت فقیه در استنباط حکم باشد بلکه در یک تبیین تفصیلی باید گفت تمام قدرت فقیه در استنباط احکام وتشخیص موضوع است. هم اکنون نیز در موضوعات نوپدید، بعضا حضور فقها دیده میشود که به خوبی از عهده برمیآیند و این مسیر صرفا وظیفه مراجع عظام تقلید نیست.
اقسام موضوع
اول) موضوعات شرعی؛ موضوعات عرفی
برای تفهیم موضوعات شرعی، به بررسی تعریف شارع از آن میپردازیم، اما در موضوعات عرفی که در شرع مقدس و متون روائی از طرف شارع ورودی نیست، تعریف، تفهیم و حدود موضوعات با نفس عرف است.
درواقع رابطه بسیار نزدیکی بین موضوعشناسی و عرف وجود دارد. تعبیر محقق اردبیلی(ره) در رابطه با موضوعات عرفی، قابل توجه است: «و الظاهر ان الاعتبار لو كان بالتسمية لكان المعتبر فيه العرف العام أو الخاص لو وجد، لا عرف زمانهم عليهم السلام»[2] بنابراین موضوعات عرفی باید به عرف امروز بازگردانده شود، نه عرفی که در زمان معصومین علیهم السلام جاری بوده است. برای نمونه مسکراتی مانند عصیر عنبی که به عنوان یک موضوع در زمان معصومین وجود داشته، امروز به حاشیه رفته و در مقابل مسکرات صنعتی با تولید بالا جایگزین آن شده است.
حال چه کسی مرجع برای شناخت موضوع مسکرات صنعتی و امروزی است؟ محقق اردبیلی(ره) میفرماید: عرف، اعرف به تمام موضوعات خود است.
دوم) موضوعات مقیّد
در بعضی موضوعات، ذاتِ موضوع، مقید به زمان و مکان میشود. در واقع موضوع دیروز و امروز یکی است. گاه اینگونه میشود که موضوع در زمان معصومین: همان موضوع امروزی است.
در روایتی معروف، عدهای به امام باقر(ع) عرض کردند: یابن رسول الله، پیامبر(ص) فرمودهاند: گوشت قربانی را در منا بیش از سه روز نگه ندارید. امام باقر(ع) فرمودند: درست است «کان النبی6 نهی ان تحبس لحوم الأضاحی فوق ثلاثة أیّام»[3] بله ایشان نهی میکردند که گوشتهای قربانی بیشتر از سه روز در منا نگهداری شوند. بعد فرمودند «من اجل الحاجة» چراکه آن روز خارج از منا فقرا و نیازمندان حضور داشتند. امام باقر(ع) فرمودند:«فإن الیوم فلا بأس»[4] حالا که آن جور نیست. به آن نیازمندی آن روز نیست.
پس در آن زمان اگر نبی اکرم(ص) نهی میکنند از نگه داشتن بیش از سه روز گوشت در منا، این موضوع، مقید به فقر اهالی مکه بوده است. سپس امام باقر(ع) فرمودند: «فَأَمَّا الْيَوْمَ فَلَا بَأْسَ بِهِ»[5] امروز آن بحثها نیست پس حالا اگر بیش از سه روز شد، اشکالی ندارد.
در موضوع شناسی کرونا باید توجه شود که در بعضی موارد موضوع، بدون تغییر باقی میماند اما قید زمان یا مکان آن متفاوت و در نتیجه موجب تغییر حکم میشود. در یک شرایطی پیامبر اکرم(ص) نهی فرمودند و سپس امام باقر(ع) میفرمایند: اشکالی ندارد وحکم به جواز میدهند.
در روایت معروف به «فرار از وبا» این گونه نقل شده است که در یکی از جنگهای پیامبر اکرم6، وبا همهگیر شد و بعضی از سربازان فرار کردند. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «فرار از وبا فرار از جنگ است». یعنی اگر از وبا فرار میکنید در واقع از آیات جهاد فرار میکنید و دچار عذاب خواهید شد.
بعضی استدلال میکنند که بنابراین در تحت هر شرایطی فرار از وبا حرام است. یعنی حتی اگر به قیمت جانها تمام شود، باید در میدان باقی ماند. امام صادق(ع) فرمودند که فرار از وبا اشکال ندارد و حتی از باب حفظ النفس شاید لازم و واجب باشد چراکه فرار، دفع ضرر یقینی است.
امام صادق(ع) فرمودند: در آن روز حتی عدهای که در معرض خطر وبا قرار نگرفته بودند نیز به بهانه وبا درصدد فرار از میدان نبرد بودند لذا پیغمبر اکرم(ص) حرمت فرار از وبا را مختص آن منطقهای که احتمال ابتلا ضعیف یا ناچیز بوده است، فرمودند.[6]
بنابراین همان طور که در مثالها توضیح داده شد، در هنگام موضوع شناسی، قیود موضوع در حیطه زمانی، مکانی و… مهم است.
سوم) موضوعات نوپدید
بحث سوم، در رابطه با موضوعات مستحدثه است. در تعریفی کلی، موضوعات عرفی معمولا در حال تغییراند. بعضی از موضوعات چه عرفی و یا شرعی سابقه در گذشته داشتهاند اما بعضی از موضوعات نوظهور است.
موضوعات مستحدثه را میتوان چهار گونه تصور کرد:
- موضوع به حسب عنوان، همان موضوعی است که در زمان معصومین: نیز بوده است. مثل مسکرات که فصول و ماهیت آن موضوع هیچ تغییری نکرده است.
- گاهی به حسب عنوان، موضوعی که امروز مشاهده میشود، همان موضوع زمان معصومین: است که البته یک جزء یا قید از آن کم شده است. به عبارت دیگر عنوان یکی است، ولی یک فصل یا جزء از آن کاسته شده است. برای مثال: خمر همان عصیر عنبی است، اما قید جوشش در آن رخ نداده است.
- گاهی قیدی به فصول موضوع اضافه میشود، ولی درعین حال عنوان تغییر نمیکند. در خمر بودن برابر، ولی یکی از آن دو، خمر به اضافه چیز دیگری است که همچنان به آن خمر میگویند.
- گاهی یک جزء یا قید اضافه یا کم شده و ماهیت نیز تغییر کرده است و دیگر صدق خمر نمیکند.
در بحث کووید-19 چه بسا هیچ کدام از این مباحث مطرح نباشد، بلکه کرونا هم بحسب ماهیت و هم بحسب عنوان، جدید است، لذا عرف جهانی برای آن اسم تعیین کرده است. آثار شیوع کرونا و هزینههایی که در سطح بینالمللی و داخلی ایجاد میکند، جدید است. در بعد حفظ روان نیز موجب ناامیدیهای جدیدی شده است. گسترش استفتائات حوزه کرونا نیز حاکی از جدید بودن این موضوع است.
همانگونه که ذکر شد مرجع تشخیص موضوع عرف است. با اینکه کرونا ظاهرا از جنس ویروسهای قبلی آنفلوآنزاست، ولی عرف میگوید آن ویروسها تا کنون چنین آثار شدیدی نداشتهاند.
درجریان رفتارشناسی این ویروس دیده میشود که با دنیای پیشرفته امروز قابل تطبیق نیست و نمیتوان گفت این ویروس از قبیل موضوعات قبلی است. در هر صورت دنیا به حسب قیود و آثار با موضوع جدیدی روبروست. بدیهی است که این موضوع میتواند احکامی به دنبال داشته باشد.
چهارم) موضوعات مهمه و غیرمهمه
در رابطه با موضوعات، چه جدید و یا قدیم، باید موضوعات مهم و غیرمهم را تفکیک و اولویت بندی کرد.
موضوعات مهم همان موضوعات شرعی هستند که شارع اهتمام بیشتری به آنها دارد مثلاً در باب نماز شارع میفرماید: «لا تترک فی حال»[7] تأکیدات شارع مقدس نسبت به نماز و بحث اقامه آن روشن میکند که نماز از موضوعات مهم است و برای مثال نسبت به وقف مهمتر است. مثال دیگر ارث است که در مقایسه با احترام نفس، بدیهی است که احترام نفس بالاتر است.
میزان اهمیت موضوعات را میتوان به حسب آثار بررسی کرد. به عنوان مثال در مورد کرونا به بررسی میزان کُشندگی و یا آثار مالی که بر جامعه دارد، پرداخته میشود. کرونا در این صورت قطعا جزء موضوعات مهمه است. موضوعی است که میتواند احکام بلاواسطه و احکام مع الواسطه را ایجاد کند. همچنین تعارضها و تزاحمها را نشان میدهند. برای مثال: تزاحم حرمت اضرار به غیر و وجوب صله رحم.
جمعبندی
شناخت موضوع اهمیت فوق العادهای دارد و فقه ما همراه با تغییرات موضوع، رشد و بالندگی داشته و دارد. همچنین موضوعات نوپدید را باید تقسیمبندی کرد. آیا سفر به مریخ، همان سفر منطبق با عناوین فقهی است یا سفر متفاوتی است؟
به نظر میرسد درمورد ویروس کرونا با موضوع متفاوتی به لحاظ ماهیت و آثار روبرو هستیم. روشن است که موضوع کرونا ذوجهات است و نیازمند تفکیک در حیطه پاسخگویی فقهی است، لذا احکام فقهی کرونا در مباحث پزشکی، اجتماعی و فردی نیاز به ورود جداگانه و تفکیک شده دارد.
[1]. فوائد الاصول، ج4، ص: 389.
[2]. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، قم – ایران، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، جلد: ۱، صفحه: ۲۶۵.
[3]. تهذيب الأحكام، جلد۵، صفحه۲۲۶.
[4]. بحار الأنوار، جلد۹۶، صفحه۲۸۵.
[5]. شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة – قم، چاپ: اول، 1409 ق، ج14، ص170.
[6]. ابن بابويه، محمد بن على، معاني الأخبار، قم، چاپ: اول، 1403 ق، ص254.
[7]. سندی روایی برای این عبارت به دست نیامد، اما در برخی کتب فقهی، شبیه این عبارت آمده است: «الصلاة لا تترك بحال»(خمینی، روح الله، رهبر انقلاب و بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) – دفتر قم، 1392 ه.ش، کتاب الطهارة (امام)، تهران – ایران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی (قدس سره)، جلد: ۲، صفحه: ۳۹۳).
