خمس یکی از واجبات مالی در فقه اسلامی است که اهمیت ویژهای در تنظیم عدالت اقتصادی و پاکی مال انسان دارد. واژهی «خمس» در لغت به معنی «یکپنجم» است و در اصطلاح فقهی، به پرداخت یکپنجم از سود سالانه یا برخی درآمدها به امام یا نایب او (در زمان غیبت، مرجع تقلید) گفته میشود. فلسفهی خمس، همزمان اقتصادی، عبادی و اخلاقی است؛ زیرا هم جامعه را از فقر میرهاند و هم روح انسان را از دلبستگی افراطی به مال پاک میسازد.
بر اساس فقه شیعه، موارد وجوب خمس تنها به سود سالانه محدود نمیشود. خمس در هفت مورد واجب است:
۱. منفعت کسب و تجارت،
۲. غنیمتهای جنگی،
۳. گنج و دفینه،
۴. معادن،
۵. جواهراتی که با غواصی از دریا بهدست میآید،
۶. مالی که با مخلوط شدن به حرام، حلال و حرامش از هم تمیز داده نمیشود،
۷. زمینی که کافر ذمّی از مسلمان میخرد.
اما بیشترین مصداقی که در زندگی روزمره مردم مطرح است، خمس سود سالانه است. فقیهان میگویند اگر انسان از کسب، حقوق یا تجارت خود درآمدی داشته باشد و پس از گذشت یک سال، مقداری از آن باقی بماند که از هزینههای ضروری زندگی اضافه است، باید یکپنجم آن را به عنوان خمس بپردازد.
خمس دو سهم دارد: «سهم امام» و «سهم سادات». سهم امام در زمان غیبت امام زمان (عج) به مرجع تقلید پرداخت میشود تا در راههای شرعی و امور دینی مصرف شود؛ مانند ادارهی حوزههای علمیه، نشر معارف اسلامی، کمک به نیازمندان متدین و ساخت مراکز دینی. سهم سادات نیز برای سادات فقیر و نیازمند در نظر گرفته شده است.
یکی از حکمتهای مهم خمس، ایجاد توازن اقتصادی در جامعه اسلامی است. اسلام نمیخواهد مال در دست گروهی اندک انباشته شود و دیگران از آن محروم بمانند. به تعبیر قرآن کریم: «کَی لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنکُمْ»؛ تا ثروت میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد. (حشر: ۷)
در واقع، خمس نوعی مالیات شرعی است که هم موجب رشد معنوی فرد میشود، هم در سطح اجتماعی، چرخهی خیر و کمک را زنده نگه میدارد.
فقیهان همچنین توصیه میکنند که انسان برای پرداخت خمس، روزی را به عنوان «سال خمسی» برای خود تعیین کند. مثلاً روز اول فروردین هر سال، محاسبه کند چه مقدار از درآمدش پس از خرج زندگی باقی مانده است. با محاسبهی دقیق، نه حقی از او ضایع میشود و نه حقی از بیتالمال.
در نهایت، خمس تنها یک وظیفهی مالی نیست؛ بلکه نشانهی بندگی و سپاسگزاری است. آنکه خمس میپردازد، در واقع اعلام میکند که داراییاش از فضل خداست و باید بخشی از آن را در مسیر الهی بازگرداند. پرداخت خمس یعنی تزکیهی مال و جان؛ چرا که خداوند میفرماید:
«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا» (توبه: ۱۰۳).
